Hydropoliep. Mariene en brakwater soort. Kwalletje (medusestadium). Mogelijk exoot / aangevoerde soort. Tot 12 mm. Transparant, kruis en rand zilvergrijs. Half bolvormig tot klokvormig. Randtentakels in vier geclusterde groepen, met tot 20 of meer tentakels per groep. De geslachtorganen (gonaden) van het dier vormen, van bovenaf door de schotel gezien een kruisje. Voornamelijk bekend uit de Oosterschelde, Westerschelde en het Noordzeekanaal, steeds schaars, losse waarnemingen. Periode mei-oktober.

Andere kwalstadia (kleinere soorten).

Zoals alle kwallen en medusenstadia (kwalstadia) van poliepen zijn de dieren te vinden in de vrije waterkolom. Ze kunnen actief zwemmen door zich samen te trekken en pulserende bewegingen te maken, maar de voortbeweging in het algemeen geschiedt via stromingen en golven.

Vroeger algemeen in de Zuiderzee. Tegenwoordig bekend uit Zeeland (Oosterschelde, Westerschelde, Noordzeekanaal). Steeds losse, locale waarnemingen.

Link telmee: Verspreiding kruiskopkwalletje in Nederland van 1995 t/m 2015.

[Extra bij exoten: gegevens over invasiviteit en impact; situatie 2014 (© ANEMOON) ]

Status in Nederland
Een ingeburgerde (of ingevoerde), alleen locaal en schaars voorkomende, vermoedelijk nauwelijks invasieve soort.

Oorsprong en introductie
Gebied van oorsprong: Noordelijke Atlantische Oceaan.
Leefwijze: Mariene habitats op hard substraat (poliepen), estuaria en brakwatergebieden (kwalstadium). Het kwalletje komt zowel in zeewater als in brak water voor.
Introductie en -wijze: Indien het hier inderdaad om een introductie van elders gaat (hetgeen echter maar de vraag is), kan als meest waarschijnlijke en belangrijkste verspreidingsmanier- en route gedacht worden aan: ballastwater van schepen (larven); aquacultuur en aangroei aan scheepsrompen. In dat geval zou vervoer naar o.a. de Zuiderzee ongewild en onbewust door de mens plaatsgevonden kunnen hebben, bijvoorbeeld via de romp van schepen (poliepen).

Impact
Belangrijkste factoren: Niet bekend.
Ecologische impact: Niet bekend. Kwalmedusen zijn predatoren. Gezien de geringe afmetingn n vooral het schaarse voorkomen valt sterk te betwijfelen of er sprake kan zijn van enige invloed op het milieu. Tot op heden zijn er geen aanwijzingen voor enige vorm van ecologische impact in ons land.
Eventuele economische impact: Er zijn geen gegevens over een eventuele economische impact van het voorkomen van deze soort in Nederland. 

Mate van invasiviteit
Het is zeer de vraag wat de herkomst is van deze soort (cryptogene herkomst). Daaruitvolgend is er mogelijk geen sprake van invasiviteit. De soort is uit Europa bekend sedert 1853 (Schotland, foutief Nemopsis crucifera genoemd). Als oorspronkelijk herkomstgebied is wel de Noordelijke Atlantische Oceaan genoemd, in het bijzonder de Noord-Amerikaanse kust tussen Woods Hole en Florida (VLIZ, 2011). Meerdere auteurs, (o.a. Faasse and Ates, 1998) beargumenteren echter dat uit het voorkomen in Europa en Noord-Amerika geen duidelijke conclusies kunnen worden getrokken, aangezien gegevens over het vastzitende poliepstadium ontbreken, dan wel buiten beschouwing gelaten zijn. Het kwalletje (medusen-stadium) is niet algemeen in Nederland en er zijn geen aanwijzingen voor een recente introductie of/en een duidelijke opkomst/invasie. Gezien dit alles is het maar zeer de vraag of N. bachei mag worden gezien als exotische, invasieve soort.

Verspreiding en -snelheid
De eerste melding van Nemopsis bachei in Nederland komt uit 1905, uit de voormalige (brakke) Zuiderzee. De soort wordt voor het eerst gemeld in Breemen (1907). In de Zuiderzee was het voorkomen vrij algemeen (Faasse & Ates, 1998). Na afsluiting van de Zuiderzee en omvorming tot het zoete IJsselmeer, werd de soort lang niet meer aangetroffen, tot 1993, toen het meduse-stadium (kwalstadium) werd aangetroffen in de Oosterschelde. Vervolgens kwamen er meer waarnemingen, ook van de Westerschelde en andere locaties in Zeeland en langs de Noordzeekust. De soort is ook bekend uit de Waddenzee (Wijsman & de Mesel, 2009). Recent is de soort ook ontdekt in het Noordzeekanaal bij Amsterdam (M. Melchers, pers. med., 2013). De aantallen zijn nooit hoog, gewoonlijk worden slechts een of enkele kwalletjes gezien. Het op hard substraat vastgroeiende poliepenstadium is nog niet uit Nederland gemeld (eerste melding uit België: 13-09-2002). Dit is nog steeds een schaarse soort in Nederland.

Breemen, P.J. Van, 1907. Verslag van een vergadering op 24-11-1906 in het Aquariumgebouw in Artis. Tijdschr. Ned. Dierk. Ver. [2e s.] 10(3): XLIV.
Dumoulin, E., 1997. Het invasieachtig voorkomen in de zuidelijke Noordzee van de hydromedusen Nemopsis bachei L. Agassiz, 1849 en Eucheilota maculata Hartlaub, 1894 in augustus-september 1996 (met aanvullende data voor 1997) (Hydrozoa: Athecata, Thecata). De Strandvlo 17 (4) 102-126.
Faasse, M. & R. Ates, 1998. Het kwalletje Nemopsis bachei (L. Agassiz, 1849), terug van (nooit?) weggeweest Het Zeepaard 58(3): 72-81.
Reise, K., S. Gollasch & W.J. Wolff, 2002. Introduced marine species of the North Sea Coast. In: Leppakoski et al (ed.). Invasive Aquatic species of Europe, 260-266. Kluwer, Dordrecht Tesch, J.J., 1912. over twee merkwaardige Zuiderzee-bewoners. Levende Natuur 17 (4): 73-79.
Vervoort, W. & M.A. Faasse, 2009. Overzicht van de Nederlandse Leptolida (=Hydroida) (Cnidaria: Hydrozoa). - Nederlandse Faunistische Mededelingen 32: 1-207.
VLIZ Alien Species Consortium, 2011. Bache's knotsklokje - Nemopsis bachei. Niet inheemse soorten van het Belgisch deel van de Noordzee en aanpalende estuaria. Vlaams Instituut voor de Zee (VLIZ). Acc. 19-06-2014. http://www.vliz.be/wiki/Lijst
Wijsman, J.W.M. & I. De Mesel, 2009. Duurzame Schelpdiertransporten. Imares report C067/09: 111 pp.  Directie Kennis, Ministry of Agriculture, Nature and Food Quality, Den Haag, The Netherlands.

[IvL okt 2014]

Commentaar